| Abstrakt | | Historyczne szpitale psychiatryczne to instytucje, których powstanie wynikało z przemian społecznych i kulturalnych, które doprowadziły do narodzin psychiatrii jako odrębnej specjalizacji medycyny. ... więcejHistoryczne szpitale psychiatryczne to instytucje, których powstanie wynikało z przemian społecznych i kulturalnych, które doprowadziły do narodzin psychiatrii jako odrębnej specjalizacji medycyny. Proces ten podlegający ewolucji, ale ustabilizowany u schyłku XIX wieku, zakładał model opieki i leczenia osób z zaburzeniami psychicznymi w zamkniętym środowisku specjalnych zakładów. Ówcześni psychiatrzy byli zwolennikami tezy, że forma i kształt obiektów, w których prowadzi się leczenie ma wpływ na zdrowienie pacjentów i powinna być przedmiotem szczególnej troski. Szpital ten zatem wiązał się ze specyficznym typem otaczającego go krajobrazu kulturowego. Dopiero rozpoczęte w latach 70tych reformy doprowadziły w niektórych krajach do ich likwidacji, włącznie z niekiedy całkowitą destrukcją ich substancji architektonicznej i krajobrazowej. Jednak w niektórych krajach, mimo zmian w systemie leczenia psychiatrycznego, liczne zespoły dawnych szpitali psychiatrycznych zachowały się do naszych czasów i nadal pełnią funkcje lecznicze. Zespoły te o niejednokrotnie dobrze zachowanym krajobrazie i architekturze stały się inspiracją do podjęcia problematyki będącej przedmiotem niniejszej pracy. Koncentruje się ona na genezie i ewolucji oraz interdyscyplinarnych korzeniach kształtowania krajobrazu jako jednego ze środków wspomagających leczenie chorych psychicznie w zakładach od początku XIX do początku XX stulecia. Mimo bogatej literatury w zakresie historii psychiatrii oraz licznych publikacji na temat historii szpitali psychiatrycznych w różnych krajach, na gruncie polskim jak dotąd nie powstało żadne zwarte przekrojowe opracowanie dotyczące problematyki krajobrazowej tych założeń. Niniejsza praca wypełnia tę lukę. Pracę otwiera przegląd stanu badań na temat związków historii psychiatrii i kształtowania krajobrazu i przestrzeni historycznych szpitali psychiatrycznych. Przytoczono w nim najważniejsze polskie publikacje i odniesiono się do bogatej literatury w języku angielskim, niemieckim i francuskim. Następnie skupiono się na obrazie szpitala idealnego, jaki wyłania się z pism programowych lekarzy psychiatrów od początku XIX wieku. Szczególną uwagę poświęcono zagadnieniom kształtowania krajobrazu i uwagom na temat formy i użytkowania ogrodów i wszelkich terenów zieleni towarzyszących szpitalom. Wspomniano także o nielicznych wskazówkach ogrodników i architektów epoki w tym zakresie. Na podstawie tych publikacji, analiz historycznych planów i badań terenowych wyodrębniono główne elementy składające się na komponowany krajobraz szpitala psychiatrycznego przełomu XIX i XX wieku. Opierał się on na zasadach zbliżonych do kompozycji krajobrazu parkowego towarzyszącego wiejskim rezydencjom z pewnymi elementami parku publicznego. W jego skład wchodziły: ogrody przypawilonowe i przyoddziałowe (airing court), otaczające tereny o charakterze parkowym, obszary recepcyjne i reprezentacyjne (podjazd), aleje, obiekty i obszary sacrum, dalekie widoki zapożyczone oraz gospodarstwa i ogrody użytkowe. Każdy z tych elementów został opisany i zilustrowany stosownymi przykładami. Ze względu na liczne podobieństwa i częste porównania planów wielu szpitali do osiedli w typie miast ogrodów dokonano także bilansu podobieństw i różnic do projektu miasta głoszonego przez Ebenezera Howarda. Ponadto, założenie, że miejsce leczenia ma mieć znaczący wpływ na proces zdrowienia narzucało także odniesienia utopii urbanistycznych i projektów miast idealnych epoki, które przypisywały planowaniu moc wdrażania głębokich przemian społecznych. Współcześnie w dziedzinie psychologii środowiskowej i neuropsychologii prowadzi się liczne badania nad terapeutycznym oddziaływaniem przyrody. Część z nich stanowią także analizy wpływu korzystania z parków i ogrodów na zdrowie psychiczne i samopoczucie. Dlatego zdecydowano się skonfrontować dobór oraz opisane użytkowanie elementów krajobrazu historycznych szpitali psychiatrycznych z najnowszymi doniesieniami w tym zakresie. Z przeprowadzonego przeglądu wynika, że w przeszłości intuicyjnie stosowano rozwiązania projektowe w zakresie zieleni, które mogły mieć pozytywny wpływ na samopoczucie pacjentów, jednak nie zawsze korzystano z nich w sposób, który pozwalałby osiągnąć spodziewane korzyści terapeutyczne, bądź wspomagające. Tym niemniej, obecnie krajobraz i zielone zasoby historycznych szpitali psychiatrycznych mogą mieć znaczny potencjał do zastosowania ekoterapii w różnych jej odmianach jako aktywności wspierającej leczenie i profilaktykę zaburzeń psychicznych. Niezależnie od możliwości i prób wprowadzania terapii wspomagających wykorzystujących walory historycznego krajobrazu współcześnie działające w starych murach placówki borykają się w licznymi problemami związanymi z zarządzaniem swoimi terenami. Dogłębna analiza kierunków przemian, ich przyczyn i skutków oraz relacji nowego użytkowania z historycznym krajobrazem i obiektami szpitali psychiatrycznych zasługuje na osobne opracowanie i zostanie podjęta w przyszłości. Zasygnalizowano jedynie trzy główne zaobserwowane tendencje w tym zakresie. Pierwszym z nich jest całkowita zmiana funkcji - zwykle na mieszkaniową - zakładająca fundamentalną zmianę tożsamości obszaru i wyrugowanie śladów pierwotnego użytkowania. Drugą, wygaszenie funkcji leczniczych i wprowadzenia użytkowania publicznego, instytucjonalnego (naukowego bądź związanego z kulturą) z zachowaniem odniesień do przeszłości miejsca. Trzecim wariantem jest zwykle wprowadzanie współczesnych uzupełnień służących aktualnym funkcjom leczniczym przy założeniu modernizacji historycznych obiektów z poszanowaniem ich wartości i poszerzeniem oferty placówki leczniczej - np. dzięki organizacji oddziałów dziennej opieki, czy centrów rehabilitacji i aktywności seniorów. Podsumowując, idea krajobrazu terapeutycznego w kompozycji zespołów szpitali psychiatrycznych powstałych w XIX i na początku XX wieku może nadal być aktualna i potencjalnie przynieść także i dziś korzyści wspomagające terapię. Współcześnie budowane szpitale psychiatryczne są obiektami o mniejszych rozmiarach i nawet jeśli dysponują ogrodami, to o znacznie skromniejszej powierzchni. W wielu historycznych instytucjach ogrody nie muszą być urządzane całkowicie od nowa, lecz jedynie przywrócone do użytkowania. Wątpliwości można byłoby mieć jedynie co do tego, czy ogród historyczny - a takimi w większości są ogrody dawnych szpitali psychiatrycznych - może być dobrym miejscem do działań terapeutycznych. Istnieją jednak przykłady, które potwierdzają, że działania ze spektrum ekoterapii można z powodzeniem realizować w otoczeniu krajobrazu zabytkowego.
Historical psychiatric hospitals are institutions whose development resulted from the transformations in the society and culture that brought about the birth of psychiatry as a distinct medical specialisation. ... więcejHistorical psychiatric hospitals are institutions whose development resulted from the transformations in the society and culture that brought about the birth of psychiatry as a distinct medical specialisation. Undergoing evolution yet stabilised at the end of the 19th century, the process assumed that people with psychological dysfunctions would be treated in a closed environment of special institutions. Contemporary psychiatrists supported the claim that the form and guise of the locations where treatment is conducted impacts the healing of patients and should be the object of special care. For this reason, hospitals entailed a specific type of surrounding cultural landscape. Only the reforms initiated in the 1970s resulted in their liquidation in some countries, at times including total destruction of the architectural and landscape substance. However, despite the changes in the system of psychiatry treatment, numerous former psychiatry hospital complexes have been retained to our times in some countries, and still provide treatment. Many of these complexes have preserved a great deal of landscape and architecture, and thus provided inspiration to embark on the subject matter of this work. It concentrates on the origin, evolution, and interdisciplinary roots of developing landscape as one of the means for supporting the treatment of psychiatry patients in institutions from the early 19th to the early 20th centuries. Despite extensive literature on history of psychiatry and numerous publications on the subject of the history of psychiatric hospitals in different countries, there has been no Polish complex cross-sectional work on the landscape issues in such developments and designs. This work is here to fill the gap. It opens with a review of the state-of-the-art studies on the ties between the history of psychiatry and development of landscape and the historical spaces of psychiatric hospitals. Polish publications are quoted, and references are made to abundant literature in English, German, and French. Later, the work focuses on the picture of an ideal hospital that is elicited from the programme writings of psychiatry doctors from the early 19th century. Special attention is paid to the questions of forming landscape and comments on the form and use of the gardens and all the green areas that accompany hospitals. The sparse guidelines of architects and gardeners of the time of the subject are also mentioned. These publications, an analysis of historical plans, and on-site studies made it possible to single out main elements that the developed landscape of psychiatric hospital of the late 19th and early 20th centuries was composed of. It was based on principles akin to the composition of park landscape accompanying rural residences with certain elements of a public park. It consisted of the gardens by the pavilions and sections (airing courts), surrounding park-like grounds, reception and representational areas (approaches), avenues, buildings, sacred areas, distant vistas, and utility farms and gardens. Each of these elements was described and illustrated with appropriate examples. Due to numerous similarities and frequent comparisons of plans of many hospitals to settlements of the city-garden type, differences and similarities to city design proposed by Ebenezer Howard were accounted for. Moreover, the assumption that the place of treatment should have a significant impact on the process of coming back to health also imposes references to urban planning utopias and designs of the ideal cities of the time, which attributed the power of implementing profound transformations in the society to planning. Currently, numerous studies on the therapeutic impact of nature are conducted in community psychology and neuropsychology. Some of them investigate the impact of parks and gardens on psychological health and well-being. That is why the decision was reached to confront the choice of elements of historical landscapes of psychiatric hospitals and their use described above with the latest theories concerning them. The comparison made demonstrates that the designs of the greenery applied intuitively in the past could have made a positive impact on the patients, however, they were not always applied in a manner that would allow to achieve the expected therapeutic or supportive benefits. Nevertheless, the landscape and green resources of historical psychiatric hospitals can have a great potential today for applying eco-therapy in its various forms, in the capacity of activity supporting treatment and prevention of psychological dysfunctions. Irrespective of the potential and attempts at introducing support therapies, making use of the values of historical landscape, the institutions operating today in the old walls face numerous problems connected to the management of their estates. An in-depth analysis of the causes of changes, the reasons and impacts, and relationships between the new use and historical landscapes and buildings of psychiatric hospitals deserves separate research which will be embarked on in future. The three main tendencies in the area are only mentioned here. The first is the complete change of functionality, usually into residential, resulting in a fundamental change of identity of the area, and elimination of the traces of the original use. The second is the extinguishing of treatment functions and introduction of public, institutional use (whether related to science or culture) retaining references to the past of the location. The third option usually introduces contemporary addenda serving current treatment functions, with simultaneous modernisation of the historical sites that respects their original value, and the extension of the offer of the medical facility, for example, thanks to the organisation of daycare, rehabilitation, and senior citizen activity centres. To sum up, the idea of therapeutic landscape in the composition of psychiatric hospital complexes developed in the 19th and early 20th centuries can still be valid and bring benefits supporting therapy even today. The psychiatric hospitals built today are sites of lesser dimensions, and even if they have gardens at their disposal, they are far more modest. In many historical institutions, gardens do not have to be arranged absolutely from scratch, but only returned to use. One can only doubt whether a historical garden, and this is what the gardens of former psychiatry hospitals are, can be a good backdrop for therapeutic pursuits. However, there are examples confirming that activities from the spectrum of eco-therapy can be successfully carried out among historical landscape.
Historische psychiatrische Krankenhäuser sind Einrichtungen, deren Gründung auf soziale und kulturelle Veränderungen zurückzuführen ist, die zur Entstehung der Psychiatrie als eigenständige medizinische ... więcejHistorische psychiatrische Krankenhäuser sind Einrichtungen, deren Gründung auf soziale und kulturelle Veränderungen zurückzuführen ist, die zur Entstehung der Psychiatrie als eigenständige medizinische Fachrichtung führten. Dieser sich entwickelnde Prozess, der sich am Ende des 19. Jahrhunderts stabilisierte, ging vom einem Modell der Versorgung und Behandlung von Menschen mit psychischen Störungen in einer geschlossenen Umgebung von Spezialeinrichtungen aus. Die damaligen Psychiater vertraten die These, dass die Form und Gestalt der Einrichtungen, in denen die Behandlung durchgeführt wird, sich auf die Gesundheit der Patienten auswirkt und Gegenstand besonderer Sorge sein sollte. Ein psychiatrisches Krankenhaus war daher mit einer bestimmten Art der es umgebenden Kulturlandschaft verbunden. Erst die in den 1970er Jahren begonnenen Reformen führten in einigen Ländern zu ihrer Abschaffung, bis hin zur völligen Zerstörung ihrer architektonischen und landschaftlichen Substanz. In einigen Ländern blieben jedoch trotz Veränderungen im System der psychiatrischen Behandlung zahlreiche Komplexe historischer psychiatrischer Krankenhäuser bis heute erhalten und erfüllen weiterhin eine therapeutische Funktion. Diese Komplexe mit oft gut erhaltener Landschaft und Architektur gaben Anregung, um die Problematik aufzugreifen, die Gegenstand dieser Arbeit ist. Sie konzentriert sich auf die Entstehung und Entwicklung sowie die interdisziplinären Wurzeln der Landschaftsgestaltung als eines der Mittel zur Unterstützung der Behandlung psychisch Kranker in Einrichtungen vom Beginn des 19. bis zum Beginn des 20. Jahrhunderts. Trotz der reichhaltigen Literatur zur Geschichte der Psychiatrie und zahlreicher Veröffentlichungen zur Geschichte der psychiatrischen Krankenhäuser in verschiedenen Ländern wurde bisher in Polen keine einheitliche Querschnittsstudie zu den landschaftlichen Fragen dieser Gartenanlagen erstellt. Die vorliegende Arbeit füllt diese Lücke aus. Die Arbeit beginnt mit einem Überblick über den Stand der Forschung betreffend die Beziehungen zwischen der Geschichte der Psychiatrie und der Landschafts- und Raumgestaltung der historischen psychiatrischen Krankenhäuser. Es werden die wichtigsten polnischen Publikationen zitiert und es wird auf die umfangreiche Literatur in englischer, deutscher und französischer Sprache verwiesen. Als nächstes wird das Thema des Bildes des idealen Krankenhauses angesprochen, das seit Beginn des 19. Jahrhunderts aus den Programmschriften der Psychiater sichtbar wird. Besondere Aufmerksamkeit wurde den Fragen der Landschaftsgestaltung und den Kommentaren zur Form und Nutzung von Gärten und allen Grünflächen, die die Krankenhäuser umgeben, gewidmet. Es wurden auch einige Hinweise von Gärtnern und Architekten der Epoche zu diesem Thema erwähnt. Auf der Grundlage dieser Publikationen, Analysen historischer Pläne und Feldforschung wurden die Hauptelemente der komponierten Landschaft eines psychiatrischen Krankenhauses an der Wende vom 19. zum 20. Jahrhundert unterschieden. Die Landschaft stützte sich auf ähnlichen Prinzipien wie die Komposition der Parklandschaft der ländlichen Residenzen von einigen Elementen eines öffentlichen Parks begleitet. Sie bestand aus: Pavillon- und Abteilungsgärten (airing court), dem umliegenden Gelände mit Park-Charakter, den Empfangs- und Repräsentationsgebieten (Zufahrt), Alleen, Sakralobjekten und -geländen, den weiten Blickbeziehungen sowie Bauernhöfen und Nutzgärten. Jedes dieser Elemente wurde beschrieben und mit entsprechenden Beispielen illustriert. Aufgrund der zahlreichen Ähnlichkeiten und häufigen Vergleichen der Pläne vieler Krankenhäuser mit Siedlungen in Form einer Gartenstadt wurde auch eine Bilanz der Ähnlichkeiten und Unterschiede mit dem von Ebenezer Howard propagierten Stadtprojekt gezogen. Die Annahme, dass der Ort der Behandlung einen signifikanten Einfluss auf den Heilungsprozess haben sollte, erzwang darüber hinaus auch die Einwirkung der stadtplanerischen Utopien und Entwürfen idealtypischer Städte, die der Planung die Macht gaben, einen tiefgreifenden sozialen Wandel zu bewirken. Heutzutage sind Umweltpsychologie und Neuropsychologie Gegenstand zahlreicher Studien über die therapeutische Wirkung der Natur. Einige von ihnen sind auch Analysen der Auswirkung der Nutzung von Parks und Gärten auf die psychische Gesundheit und das Wohlbefinden der Patienten. Daher wurde beschlossen, die Auswahl und Verwendung von Landschaftselementen historischer psychiatrischer Krankenhäuser mit den neuesten Berichten in diesem Bereich zu konfrontieren. Die Übersicht zeigt, dass in der Vergangenheit die Lösungen in der Grünanlagengestaltung intuitiv angewendet wurden, die sich zwar positiv auf das Wohlbefinden der Patienten auswirken könnten, aber nicht immer so eingesetzt wurden, dass sie den erwarteten therapeutischen oder unterstützenden Nutzen erzielten. Dennoch können die Landschaft und die Grünbestände historischer psychiatrischer Krankenhäuser heute ein beträchtliches Anwendungspotenzial für Ökotherapie in verschiedenen Formen als unterstützende Aktivität zur Behandlung und Vorbeugung psychischer Störungen aufweisen. Ungeachtet der Möglichkeiten und Versuche, unterstützende Therapien unter Nutzung der Vorteile der historischen Landschaft einzuführen, stehen die heutigen, in alten Gebäuden tätigen Einrichtungen vor zahlreichen Problemen, die mit der Verwaltung ihrer Gelände zusammenhängen. Eine eingehende Analyse der Richtung der Veränderungen, ihrer Ursachen und Auswirkungen sowie der Bedeutung der neuen Nutzung von der historischen Landschaft und den Einrichtungen der psychiatrischen Krankenhäuser verdient eine gesonderte Studie und wird in Zukunft durchgeführt werden. Dennoch wurden drei Haupttrends, die in diesem Bereich beobachtet wurden, signalisiert. Der erste ist eine vollständige Änderung der Funktion, in der Regel zu einer Wohnfunktion, die eine grundlegende Änderung der Identität des Gebiets und die Spurenbeseitigung der ursprünglichen Nutzung beinhaltet. Der zweite Trend ist die Löschung der therapeutischen Funktion und die Einführung einer öffentlichen, institutionellen (wissenschaftlichen oder kulturellen) Nutzung unter Beibehaltung der Bezüge zur Vergangenheit des Ortes. Die dritte Variante ist in der Regel die Einführung moderner Ergänzungen, die den aktuellen therapeutischen Funktionen dienen, wobei die Modernisierung historischer Einrichtungen mit Rücksicht auf ihre Werte durchgeführt wird und das Angebot der therapeutischen Einrichtung erweitert wird – z. B. durch Gründung von Tagespflegeeinrichtungen oder Seniorenzentren mit Rehabilitationsmöglichkeit. Zusammenfassend kann die Idee einer therapeutischen Landschaft in der Komposition der Komplexe von psychiatrischen Krankenhäusern, die im 19. und frühen 20. Jahrhundert gegründet wurden, immer noch aktuell sein und potenziell auch heute noch Vorteile bringen, die die Therapie unterstützen. Die heute entstehenden psychiatrischen Krankenhäuser sind Objekte von geringerer Größe, und selbst wenn sie über Gärten verfügen, haben diese viel bescheidenere Fläche. In vielen historischen Einrichtungen müssen Gärten nicht vollständig neu gestaltet werden, sondern nur aufs Neue in Gebrauch genommen werden. Man könnte nur Zweifel haben, ob ein historischer Garten, über welchen die meisten historischen psychiatrischen Krankenhäuser verfügen, ein guter Ort für therapeutische Aktivitäten sein könnte. Es gibt jedoch Beispiele, die bestätigen, dass Aktivitäten aus dem Bereich der Ökotherapie in der Umgebung einer historischen Landschaft erfolgreich durchgeführt werden können. |